Czasowniki

            W nabierającej rozpędu fazie bezpośrednich przygotowań do matury z języka polskiego przyszła pora na czasowniki. Niepokojące wspomnienia pogadanek, nerwowe oczekiwania nadały im rangę przyczyn niejednej uczniowskiej wtopy. Czasowniki rozszerzały nieprzenikniony cień szkolnej udręki. Od chwili ostrego zrozumienia (wystarczyło porządnie podskoczyć na wyboju) odnajdywałem w nich mnogości przedziwną i najosobliwszą kolekcję bawidełek.  Dotąd niepokoiły niczym balast dowolnie rozrzucony pod pokładem; wspomniany moment oznaczał zmianę dotychczasowego nastawienia i rozumienia. Przekonałem się wreszcie, widząc jak szczelinami wskakują na pokład, że najlepiej uczynię, jeśli pozwolę im spełniać się w roli inteligentnego dźwigara gotowego rozproszyć każdą  troskę nad troskami. Zauważyłem, więcej: zrozumiałem, że czasownik to samoistny cesarz w zestawie odmiennych części mowy. O najwyższej randze czasownika niech świadczy obfitość kryteriów szczegółowych. Nie domagaj się przedstawienia kompletnej liczby zmiennych opisowych. Mógłbym co najwyżej zasugerować wartość przybliżoną. Powinienem zaznaczyć, że z półwiecza na półwiecze kryteriów opisowych czasownika  przybywa. Przyrost wprawdzie nie poraża nadmiarem, bo najbardziej pracowici językoznawcy w dziejach zostawili (tak się wydaje) wąski fragment niezagospodarowanej konstelacji... W związku z tym rozrost zasobu kryteriów zasadniczo nie poraża ani systematycznością, ani nie zobowiązuje przewidywalnością; dowodzi natomiast tego, że język żyje. Żyje też jego zacna alimentariuszka - gramatyka. Czego najściślej dowodzi przyrost gramatycznego ochędóstwa? Tego, że żyjemy coraz intensywniej, żyjemy coraz bardziej świadomi działania, przemiany, przekształcania się. Warto w tym miejscu pokreślić wagę przemian semantycznych czasownika. W grupie licznych przykładów nie ma form bardziej kłopotliwych. Weźmy na przykład formę czasownika: obejść i umieśćmy go w najbliższej okolicy jeziora. Domyślam, że już wiesz, na co się zanosi. Przemiany to nie tylko akceptowanie przyrostów, to także zdecydowana rozprawa z formami marudnymi i niewydolnymi. Niektóre zahaczają o tautologię, inne wylądowały w kasetce opatrzoną fiszką z napisem: archaizm. Są też i takie, którym przyznano jako takie prawa w obrębie nauki o dialektach. Opisany wyżej los spotkał liczbę podwójną jako osobną kategorię opisową - jej funkcje przejęła liczba mnoga, jej poszlaki przechowują formy dualis: chciejta, róbta, nieśta - którymi na poważnie zajmuje się już teraz tylko dialektologia. Na krańcu stołu montażowego znalazła się kategoria czasu zaprzeszłego; jej przykłady pojawiają się rzadko, rzadziej w każdym razie niż dawniej. Jeśli na nie trafimy, stanowić będą dowód osobliwej aspiracji nadawcy; sięga się po formę: przyjechał był tylko wtedy, gdy zależy nam na podniesieniu rangi zdarzenia lub wskazaniu jego zamierzchłości. Jest to zabieg bardziej retoryczny niż gramatyczny.

            Czasownik jest podstawą: orzeczenia, czyli fundamentalnego pojęcia składni (syntaksy). Orzeczenie właśnie decyduje, czy daną wypowiedź możemy opisać jako zdanie (pojedyncze i złożone). Brak orzeczenia dowodzi, że dana wypowiedź otrzymała rangę równoważnika zdania. Pamiętne koszmary z przekształcaniem zdań (soczystych - pachnących) w zmurszałe, osypujące się równoważniki dowodziły praktyk zawłaszczenia i kneblowania języka widokiem politycznego aligatora. Jedną z poważniejszych trosk językoznawców demaskujących skutki skazywania języka na poniewierkę było demaskowanie odsłownych form rzeczownika. Odsłowne, czyli odczasownikowe. Na początku było Słowo. Pamiętamy. Ale zanim pojawi się w Prologu Ewangelii wg św. Jana, zostanie sprecyzowane przez Arystotelesa - systematycznego językoznawcę. To z trzeciego wieku przed naszą erą pochodzi podział na: imię i słowo (rzeczownik i czasownik). Echo tego podziału przechowuje obowiązujące nadal zróżnicowanie na grupy imienne i odsłowne - podmiotu i orzeczenia. Także w terminie: imiesłów zawarto opowieść na temat jedności jako wartości samej w sobie. Wykład poświęcony osobliwości tej formy bardzo mnie wzbogacił i umocnił. Ani to czasownik, ani to przymiotnik. Cecha ludzka konkretyzowana na podstawie czynności. Opisana zależność dotyczy imiesłowu przymiotnikowego (czynny i bierny). Ponadto mamy imiesłowy przysłówkowe (współczesny i uprzedni).

Usystematyzujmy. Czasownik opisują i dookreślają następujące kategorie:

a) czas: teraźniejszy, przeszły i przyszły oraz formy czasu zaprzeszłego  z operatorem: był

b) osoba: 1, 2 i 3

c) liczba: pojedyncza i mnoga, a w dialektach także podwójna; chciejta, piszta, myjta.

c) rodzaj: męski, żeński, nijaki i męskoosobowy (l. poj.) i niemęskoosobowy (l. mn.)

d) strona: czynna i bierna

e) aspekt: dokonany i niedokonany

f) tryb: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący

g) forma bezosobowa - bezokolicznik

Prezentowany zestaw czasowników należy do zbioru często spotykanego w rozprawkach i esejach z szeroko rozumianej humanistyki. Obecność niektórych form leksykalnych w tym zestawie zapewne zaskoczy. Jak wyobrażam sobie pracę z tym zestawem? Przede wszystkim należy go odczytać, konfrontując z okolicznościami, których mogą dotyczyć. Można je również pogrupować pod względem semantycznym oraz rzeczowym. Rzeczowe grupowanie wypada powiązać z osobą wykonawcy  czynności. Każda z tych form to czasownik występujący w 3 os. r. męskiego, l. poj. cz. przeszłego. Dotyczyć może czynności wykonanej przez autora (pisarza, poetę), a także personę - postać literacką powołaną do istnienia przez twórcę tekstu. W trakcie lektury i systematyzowania weź pod uwagę możliwości wchodzące w zakres kojarzenia treści, do których wyrazy te odsyłają, z sytuacjami bezpośredniego zastosowania ich w tekście rozprawki.      

stworzył, wyodrębnił, odniósł, zobrazował, napisał, umieścił, podjął, zamknął, otworzył, wskazał, zaznaczył, określił, przypisał, napisał, tłumaczył, porównał, zestawił, wyeksponował, zamieścił, przekazał, otoczył, rozłożył, wyrównał, zilustrował, natchnął, uległ, zrozumiał, przeanalizował, zinterpretował, naprowadził, zaprzeczył, potwierdził, wydał, opublikował, odmalował, przeniósł, wyniósł, poddał, przyłożył, otrzymał, odważył, rozpoznał, zwątpił, uwierzył, wyjechał, przyjechał, położył, przycisnął, zastosował, zmierzył, przemierzył, naprawił, popsuł, wypowiedział, zaniemówił, wyjaśnił, zeznał, wyostrzył, zwolnił, zdynamizował, przemienił, wyciągnął, rozpoznał, podjął, ugościł, policzył, rozliczył, ukarał, nagrodził, wywnioskował, pomieszał, przeszedł, posłodził, posolił, popieprzył, zaczadził, powrócił, przyjął, przebaczył, zawinił, wyemigrował, przebywał, pozostał, królował, rządził, walczył, podskakiwał, maskował, podnosił, rozgrzeszał, grzeszył, uszył, ubrał, rozebrał, porwał, ukradł, udusił, ukartował, utorował, uruchomił, usadowił, uzmysłowił, aprowizował, absolutyzował, poetyzował, upiększył, przyszpilił, zanęcił, poprowadził, pomścił, przypomniał, zapomniał, wyobraził, obraził, przeraził, wybaczył, oddał, przekazał, rozkazał, kazał, zamurował, spetryfikował, wyolbrzymił, zdeprecjonował, wykreował, przeprowadził, rozdarł, przewietrzył, popłynął, poleciał, pojechał, przejechał, poznał, uratował, dostrzegł, uradował, skasował, zajął, panował, opanował, zapanował, zaplanował, wykonał, dotknął, wskazał, pracował, urągał, wieszczył, namawiał, straszył. nakrzyczał, naciągnął, sprawdził, rozwiesił, wyekspediował, wtrącił, zapadł, popadł, wytarł, roztarł, zmącił, rozpracował, zbadał, wytłumaczył, wyliczył, wypreparował, sformalizował, zaprzepaścił, rozstrzygnął, wertował, przewertował, wyostrzył, zaniemówił, przemilczał, pominął, wzbogacił, rozstrzygnął, zmądrzał, zgłupiał, wymył, zjadł, przejął, przeholował, przetańczył, przejadł, przepił, podpowiedział, wyprostował, wzmocnił, założył, wysmarował, rozjątrzył, zaznajomił, stowarzyszył, zespolił, wspominał, tęsknił, zrozumiał, natężył, wyspowiadał, wytrąbił, wydarł, rozjechał, przesiał, przesadził, odebrał, przyjął, umocnił, chorował, wyzdrowiał, napomknął, wymościł, rościł,  uzurpował, windykował, wystrychnął, przepiłował, wykopał, wydoił, uratował, zabił, zmasakrował, wbił, roztarł popatrzył, sponiewierał, poczuł, uzmysłowił, udowodnił, uzurpował, zaufał, rozmiłował, uwierzył, wybudował, ośmieszył, wyciągnął, rozjaśnił, potępił, zakrzyczał, napluł, uleczył, warknął, szemrał, zwariował, prolongował, obstawił, ustawił, wypozycjonował, utwierdził, ożywił.