Czy jest, kto by się oprócz ojca, nad starszym bratem z miłością pochylił...?

     Co powiedzieć o arcydziele? Co powiedzieć o obrazie, który nawiązuje najściślej do Arcydzieła? Setki homilii, setki zamyśleń chcących przywołać olśnienia odczuwane podczas słuchania/czytania... Właściwie o doświadczeniu nagłego zrozumienia napisano już prawie wszystko. Nad  namiotem spotkania Bożej intencji z aktem wolnej woli ukazała się szarfa z napisem: consumatum est. Kto ją rozwiesił, kto sprawił, że zatrzepotała? Czy nie aby anioł odbywający wśród ludzi studencką praktykę, małoletni, jeszcze niewyzbyty entuzjazmu i niefrasobliwości. Rembrandt podjął temat z pełną świadomością stopniowego odstępowania od litery; pytamy: gdzie tańce, gdzie radość natury, kultury, czeladzi? Gdzie te wszystkie podskoki, pląsy i padwany epok i dawnych, i naszych.  Wyrobnicy pól i obejścia mieli realny powód, by się weselić; ogłoszono bowiem  święto, słyszano: będziemy ucztować. Bez znaczenia powód, motyw - zabawa to zabawa. Sługa przywołany przez brata wracającego z pola referuje zainteresowanemu wieść czeladzi obojętną, jak by się skromnie wdawał w plotkę na temat pogody. Gdyby było inaczej, cedziłby słowa. Entuzjazm nieoczekiwanej przerwy w pracy zamulił mu świadomość, stąd mówił bez świadomości siły prostego i zarazem poważnego zdania; zdania, które mogłoby ciekawego żywcem pogrzebać. Tego entuzjazmu osób obcych rozmiłowanych w wielkich stołach na obrazie Rembrandta nie zauważamy. Prawą krawędź wspiera dwóch panów, którzy wczoraj pozowali do portretów Annasza i Kajfasza. W głębi, w pozycji geometrycznie nieważnej i słabej krąg najbliższy przekracza oparzony do żywego starszy brat. Biedny biedak, powiedziałaby o nim rezolutna Góralka. Zaiste, starszy brat nie zasługuje nawet na usynowienie, na wielką literę, na delikatny, drobny akcent powagi. Więcej, widzimy go, gdy wraca z pola, poruszając się ścieżką Kaina. Dokopmy mu, ośmieszmy, zrównajmy z błotem.  Rembrandt ma nam do opowiedzenia inny moment. Kim jest ojciec - drzewo, które zrodziło światu dwa cierpkie owoce? To ojciec właśnie jest najważniejszą figurą zagęszczonej kompozycji. Uderza i zaskakuje rezygnacja z proporcji na rzecz opisu sytuacji oraz prezentacji struktury symbolicznej. Ułożenie sylwetki ojca powinno przywodzić na myśl Boga Ojca. Piętnasty rozdział Ewangelii wg Św. Łukasza rozbrzmiewa, opalizuje bogactwem znaczeń. Do każdego z nich prowadzi precyzyjny szczegół. W opowiadaniu i opisie znacząca jest nawet nieobecność zdarzeń, okoliczności implikowanych złożonością sytuacji. Zdumiewać nas powinno zachowanie ojca. W wersji Rembrandta ojciec zachowuje się jak ślepiec o rysach Jezusa Frasobliwego. Kto wie, być może chodzi o to by dotrzeć oburącz do sfery stanowiącej dominium, którego nie można zepsuć ekstrapolacją aktu wolnej woli. Choć bezczelność życzenia wypowiedzianego w pierwszym akapicie paraboli mogłaby znarowić także osoby postronne, psychologia wychowawcza podpowiada, że kwestia: „daj mi część majątku, która na mnie przypada” nie pojawiła się ad hoc jak pryszcz czy wrzód, czy zachciewajka. To życzenie wyrosło z koniecznej, długiej fazy przygotowania. Co chciał przez to powiedzieć? Tym zdaniem uznał ojca za zmarłego, tymczasem rzekomo zmarły szuka po omacku własnego odcisku na… kto by przypuszczał, plecach odzyskanego. W Ewangelii czytamy: „rzucił mu się na szyję”, u Rembrandta wzgardzony ojciec szuka obsesyjnie podobieństwa do… siebie. Sąd Ostateczny polega właśnie na tym. Bóg Sędzia Sprawiedliwy szukać będzie podobnych do Siebie; żeby móc orzec: „ZNAM  WAS – WSTĘPUJCIE DO RADOŚCI WIECZNEJ”. Słyszy się, że będziemy zdawać sprawę z miłości. Tak właśnie będzie, jej będzie w nas szukać jako kryterium podobieństwa, albowiem Bóg jest miłością. Uważniejszego wyjaśnienia domaga się jeszcze jeden fakt – aspekt. Warto go podjąć, ponieważ pomoże nam uchwycić znamienną prawidłowość, przede wszystkim pozwoli zauważyć, że także my dzięki tej historii otrzymujemy zapewnienie o miłości Bożej.      

    Zdumiewa mnie stanowisko, jakie zajął Rembrandt w sporze, długotrwałym dyskursie wokół postaci starszego brata. Słychać dosyć często słowa nazbyt łatwego potępienia, krytykę małostkowości, upór, skłonność do fingowania zażyłości, hedonizm, tendencję do ferowania oszczerstw, przyglądania się historii szczęśliwego odzyskania z perspektywy <przeciwnika> eksponującego zwyczaj dodawania także tego, co dowodem nie jest. W związku z tym proponowano, by w tyradzie przeciwko bratu dostrzegać projekcję nieuświadomionych pragnień oskarżyciela. Egzegeza umocniona wskazaniami psychoanalizy nie zostawi na łachmanach starszego brata suchej nici. Najwyższa pora wziąć w obronę tego człowieka. Intuicja podpowiada, że nawet najsprawiedliwszy miewa raz za razem powód do przeżywania momentu słabości. Kłopotem starszego brata jest, że w zasugerowanej sytuacji nie widzi problemu, zadania, szlachetnej i wyjątkowej misji. Wydaje się nam, że żadna okoliczność i żadne słowo nie jest w stanie wyrównać deficytów obolałego serca. Wyjeżdżając w dalekie strony młodszy brat zasiał w sercu starszego brata pestkę, z której wyrosła… nienawiść. Ojciec, uszczęśliwiony powrotem syna, szukający oburącz niewinności w miejscach, z których aniołom wyrastają skrzydła, konstatuje, że w istocie nowa sytuacja rodzi innego rodzaju problem. Miłość, jaką ojciec darzy synów, przede wszystkim starszego syna, powinna nam dać do myślenia. To nie jest tylko uczucie to akt kreacji, początek czegoś nowego przepięknego. Rembrandt zderza nas z chwilowym zakłopotaniem Najwyższego. Gniew Twój trwa tylko przez chwilę, a miłosierdzie przez całe życie. Czy faktycznie obserwujemy naszego bohatera w chwili gniewu? I tak, i nie. Po ludzku biorąc na nic innego marnotrawny nie zasłużył, jak tylko na los najemnika, tymczasem spotka go po powrocie książęca promocja. Czegoś jednak tej tak pięknie rozpoczynjącej się historii brakuje, czego zatem? Brakuje słowa. Ojciec w sytuacji powrotu odzyskanego i uzdrowionego odzywa się tylko do sług oraz starszego syna. Za sprawą ojcowskiej mowy dzieją się cuda, w nas też powinny się podziać, nade wszystko miejsce oburzenia powinno zająć zdumienie; zdumienie, że tak powiem: dubeltowe! Po pierwsze jest możliwy cud odpuszczenia, po drugie odbywa się on w całkowitym milczeniu, tak jakby prywatnie odzyskanemu synowi ojciec nie miał bezpośrednio nic do powiedzenia. Ojciec milczy, ale tylko przez moment. Na scenę, a ściślej na stronę, wkroczy miłośnik przysmaków z kozła. Powietrze zatętni. Szczęściem potrwa to chwilę. Atmosferę uzdrowi ojcowskie wyjaśnienie. W taki właśnie sposób powinno się mówić do dzieci: ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko co moje należy do ciebie, na dobitkę zauważmy, że trzeba się radować, gdyż twój brat, chociaż zagubił się, ożył i ozdrowiał. A trzeba się cieszyć. Obowiązek radości, której fundamentem jest obraz promieniejącego miłosierdzia. Nie można toczyć sporu z beneficjentem miłosierdzia, jasne należy zneutralizować  skazę, która nazbyt okazale, ostentacyjnie zarysowała oblicze ideału wierności, cechy – jak się okaże  - wyrosłej z ducha pragmatycznej interesowności, a może z lenistwa, prokrastynacji, synowskiej acedii. A może pychy kroczącej przed upadkiem… Starszemu synowi dano więcej niż młodszemu. Potępiając go, wystąpilibyśmy przeciw sobie. Przekażmy więc sąd Królowi.